به هر سو رو کنى خدا مى بینى

وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلیمٌ

از آن خداست! مشرق و مغرب، و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست! خداوند بى نیاز و داناست!

در شأن نزول این آیه روایات مختلفى نقل شده است:

«ابن عباس» مى گوید: این آیه مربوط به تغییر قبله است، هنگامى که قبله مسلمانان از «بیت المقدس» به «کعبه» تغییر یافت، یهود در مقام انکار بر آمدند و به مسلمانان ایراد کردند که مگر مى شود قبله را تغییر داد؟(1)

آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد که شرق و غرب جهان از آن خدا است.

در روایت دیگرى مى خوانیم: این آیه در مورد نماز مستحبى نازل شده است که هر گاه انسان سوار بر مرکب باشد به هر سو که برود (هر چند پشت به قبله باشد) مى تواند نماز مستحبى بخواند.(2)

بعضى دیگر از «جابر» نقل کرده اند پیامبر(صلى الله علیه وآله) گروهى از مسلمانان را به یکى از میدان هاى جنگ فرستاد، شب هنگام که تاریکى همه جا را فرا گرفت نتوانستند قبله را بشناسند و هر گروهى به سوئى نماز خواندند، هنگام طلوع آفتاب دیدند همگى به غیر جانب قبله نماز گزارده اند، از پیامبر(صلى الله علیه وآله)سؤال کردند، آیه فوق نازل شد و به آنها اعلام کرد نمازهایشان در چنین حالتى صحیح بوده(3) (البته این حکم شرایطى دارد که در کتب فقهى آمده است).

هیچ مانعى ندارد که همه شأن نزول هاى فوق براى آیه ثابت باشد، و آیه، هم ناظر به مسأله تغییر قبله باشد، هم خواندن نماز نافله بر مرکب، و هم نماز واجب به هنگام نشناختن قبله.

از این گذشته اصولاً هیچ آیه اى اختصاص به شأن نزول خود ندارد، و مفهوم آن باید به صورت یک حکم کلّى در نظر گرفته شود و اى بسا از آن احکام گوناگونى استفاده شود.

---

1. «مستدرک»، ج 3، ص175، ح 3297 ـ 9; «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث; «بحار الانوار»، ج4، ص 105 و 106; «تفسیر امام حسن عسکرى(علیه السلام)»، ص492، ح 312.

2. «وسائل الشیعه»، ج 4، ص 332 و 333; «تفسیر عیاشى»، ج 1، ص56، ح 80; «بحار الانوار»، ج 81، ص70 ; «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.

3. «بحار الانوار»، ج 81، ص31 ; «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.