شیعه چند فرقه‏ دارد؟

آشنایی با فرقه های اسلامی (10)
آفتاب: شیعه نیز مانند تسنن، دارای فرقه های متعدد است. اما به راستی شیعه را باید دارای چند فرقه و انشعاب دانست؟ پاسخ این سوال را به روایت علی ربانی گلپایگانی، پی می گیریم:
در کتب ملل و نحل، براى شیعه فرقه‏هاى بسیارى ذکر شده و حتى گفته شده است که حدیث معروف افتراق امت (هفتاد و سه فرقه) بر فرقه‏هاى شیعه منطبق مى‏گردد، ولى باید توجه داشت که اولا: برخى از این فرقه‏ها مانند غلات و شعب آن و. . . ، حقیقتا از انشعابات شیعه نبوده و دانشمندان شیعه آنها را تکفیر نموده‏اند، و ثانیا: حقیقت انشعاب در مذهب شیعه این است که در مسئله امامت، که معرف مکتب تشیع است، اختلافاتى وجود داشته باشد، ولى اختلاف در مسائل اعتقادى دیگر معیار شناخت فرقه‏هاى شیعه نیست. بر این اساس، ذکر بسیارى از این فرقه‏ها، از قبیل هشامیه، یونسیه، نعمانیه و. . . به عنوان فرقه شیعه واقع بینانه نیست، ثالثا: تعداد بسیارى از فرقه‏هایى که در مسئله امامت از آنها یاد شده است، بر فرض واقعیت داشتن آنها، زمان کوتاهى بیش دوام نیاورده و به کلى محو گردیده‏اند، مثلا پس از شهادت امام عسکرى علیه‏السلام فرقه‏هاى چهارده گانه‏اى براى شیعه نقل گردیده که هیچ اثرى از آنان یافت نمى‏شود و حتى واقعیت داشتن آنها نامعلوم است، چنانکه شیخ مفید پس از ذکر فرقه‏هاى چهارده‏گانه گفته است:

«در این زمان (373 هجرى) جز امامیه (اثنا عشرى) که به امامت‏حضرت مهدى (عج) معتقدند، فرقه‏اى وجود ندارد، و فرقه‏هاى دیگر منقرض شده و جز حکایاتى غیر قابل اعتماد از آنان در دست نیست‏» . (1)

محقق طوسى نیز پس از اشاره به فرقه‏هایى که در کتاب ملل و نحل براى شیعه ذکر گردیده گفته است:

«اینها اختلافاتى است که درباره شیعه نقل شده است، ولى از اکثر آنها جز در کتابهاى غیر قابل اعتماد اثرى یافت نمى‏شود، و برخى از این فرقه‏ها مانند غلات و گروهى از باطنیه خارج از اسلام‏اند» . (2)

علامه طباطبائى نیز پس از اشاره به فرقه‏هاى کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه گفته است:

«دیگر پس از امام هشتم تا امام دوازدهم که نزد اکثریت‏شیعه، مهدى موعود است، انشعاب قابل توجهى به وجود نیامد، و اگر وقایعى نیز در شکل انشعاب پیش آمده چند روز پیش نپاییده و خود به خود منحل شده است، مانند اینکه جعفر فرزند امام دهم پس از حلت‏برادر خود (امام یازدهم) دعوى امامت کرد و گروهى به وى گرویدند، ولى پس از چند روزى متفرق شدند و جعفر نیز دعوى خود را تعقیب نکرد، و همچنین اختلافات دیگرى در میان رجال شیعه در مسائل علمى کلامى و فقهى وجود دارد که آنها را از انشعاب مذهبى نباید شمرد» . (3)

فرقه‏هاى اساسى شیعه
در مورد تعداد فرقه‏هاى اساسى شیعه (اصول فرقه شیعه) چند قول است:

بغدادى آنها را سه فرقه دانسته است: «زیدیه، کیسانیه و امامیه‏» . وى در آغاز غلات را نیز از انشعابات شیعه دانسته، ولى بعدا یاد آور شده است که چون آنان از اسلام خارج شده‏اند از فرقه‏هاى اسلامى به شمار نمى‏آیند. (4)

رازى غلات را نیز بر تعداد آنان افزوده است (5) و شهرستانى اسماعیلیه را نیز بر شمرده و فرقه‏هاى اصلى شیعه را پنج فرقه دانسته است. (6)

محقق طوسى نیز در قواعد العقائد با نظریه بغدادى موافقت نموده و اصول فرقه‏هاى شیعه را زیدیه، کیسانیه و اثنا عشریه دانسته است. این سه فرقه در وجوب نصب امام بر خدا اتفاق نظر دارند، ولى دو فرقه غلات و اسماعیلیه امامت را واجب «من الله‏» مى‏دانند نه واجب «على الله‏» . (7)

قاضى عضد الدین ایجى نیز اصول فرقه‏هاى شیعه را سه فرقه غلات، زیدیه و امامیه دانسته است. (8) و بالاخره علامه طباطبائى انشعابات اصلى شیعه را در زیدیه، اسماعیلیه و اثنا عشریه خلاصه کرده است. (9)

یادآور مى‏شویم اگر ملاک در بیان فرقه‏هاى امامیه یا شیعه کلام شیخ مفید باشد که هر کس قائل به نص در مسئله امامت‏بوده و على علیه‏السلام را امام و جانشین بلا فصل پیامبر بداند امامى و شیعى نامیده مى‏شود، سخن شهرستانى جز در مورد غلات صحیح است و امامیه مشتمل بر فرقه‏هایى چون فطحیه و ناووسیه نیز مى‏گردد، و اگر ملاک فرقه‏هاى موجود شیعه است نه آنها که منقرض شده‏اند، در این صورت کلام علامه طباطبائى استوار است.

ما در این بحث، عمده فرقه‏هاى شیعه را که در مسئله امامت پدید آمده‏اند به اجمال یادآور مى‏شویم، ولى از فرقه‏هایى چون هشامیه، یونسیه، زراریه و مانند آن که ربطى به مسئله امامت ندارند بحث نخواهیم کرد و در مورد غلات نیز با نظریه بغدادى موافقیم که آنها در حقیقت جزو هیچ یک از فرقه‏هاى اسلامى نیستند، و درباره پیروان فرقه‏هایى که منقرض شده، یا در مسائل کلامى آرا و عقاید زیدیه، اسماعیلیه و امامیه را پذیرفته‏اند، به اختصار خواهیم گذشت. در حقیقت محور بحث مشروح ما را فرقه‏هاى زیدیه، اسماعیلیه و امامیه تشکیل مى‏دهند.

پى‏نوشت‏ها:

1- الفصول المختاره، ص 321.

2- تلخیص المحصل، ص 413.

3- شیعه در اسلام، ص 61.

4- الفرق بین الفرق، ص 23- 21.

5- تلخیص المحصل، ص 408.

6- الملل و النحل، ج 1، ص 147.

7- قواعد العقائد، ص 110.

8- شرح المواقف، ج 8، ص 285.

9- شیعه در اسلام، ص 32.